De Lutherse Kerk, voorheen de Heilige Geest Kapel
De kerk staat op een van de oudste plekjes van Amersfoort, langs de doorgaande weg bij de voorde (doorwaadbare plaats) in de Eem. Het kerkje behoorde toe aan de Heilige Geest-broeders en zij deelden aan “Armen de Poth” (o.a. voedsel) uit. Naast de oorspronkelijke kerk was een passantenhuis gebouwd, zoals op oude prenten nog zichtbaar is.
Van de oprichting tot het najaar van 1686 was de gemeente gehuisvest in het kerkje van het observantenklooster. Toen kreeg, door toedoen van de Duitse baron de Petersen, heer van Asschat en Heiligenberg de lutherse gemeente de Heilige Geest kapel van het gemeentebestuur, vergezeld van een subsidie om het bouwvallige gebouw op te knappen. De kapel had toen een geheel ander aanzien dan nu en is op oude prenten van de Langestraat afgebeeld met een forse toren, waarachter een eenvoudige gotische kapel schuil ging. Op 24 november 1686 werd de eerste lutherse eredienst in het kerkgebouw gehouden.
Exterieur
De huidige voorgevel werd ontworpen door stadsarchitect Ruitenberg, nadat verval en instortingsgevaar van de oude toren was geconstateerd. De eerste steenlegging vond plaats op 31 augustus 1837 (zie gedenkplaat in het halletje) en op 18 februari 1838 werd de kerk met het huidige voorfront in gebruik genomen.
Het stoephek dateert nog uit die tijd en is met dat achter het koor van de St. Joriskerk het enig overgeblevene in de hele Langestraat. De natuurstenen stoepzerken werden bij de laatste restauratie geheel vernieuwd.
In het houten torentje hangt een luidklokje dat uit een schenking in 1928 werd verkregen.
Op de toren zitten een koperen bol en een koperen zwaan (zinnebeeld van Luther, naar het gezegde van Joh. Hus: Gij verbrandt nu wel een gans (Hus), maar een zwaan zal verrijzen, die zult ge niet te pakken kunnen krijgen. In de bol stopte Ds Statius Muller in 1748 een gedichtje beginnend: “God zeegne Luthers zwaan en doe zijn kerkje groeien.” De steen boven de ingang werd geplaatst bij de herdenking 400 jaar reformatie in 1917 en heeft dus niets met de ouderdom van het gebouw van doen. Ook hier weer de lutherse zwaan.
Interieur
In 1820 werd de houten afscheiding tussen kerk en consistoriekamer aangebracht en kwamen kansel en kerkenraadsbanken op de huidige plaats.
De huidige kansel werd in 1846 door timmerman Bottenburg geleverd, ter vervanging van een oudere.
Op de kansel bevindt zich een koperen lezenaar met de beeltenis van Maarten Luther geflankeerd door de zwaan, die uit het midden van de achtiende eeuw stamt en vroeger op een doophek voor de kansel heeft gestaan. Dit doophek is in vijftiger jaren van de vorige eeuw verwijderd, toen een open liturgisch centrum werd gecreërd.
Op de kansel is een “cross of nails” aangebracht, afkomstig uit de Coventry Cathedral (Engeland).
In het stucplafond bevindt zich een z.g. legraam, dat in 1906 aangebracht werd om meer licht in de kerk te verkrijgen. De oorspronkelijke ramen aan de zijkanten waren toen reeds allemaal verdwenen door het hoger worden der omliggende panden. Het zijraam links kwam tot stand in overleg met de toenmalige eigenaar van het buurpand en geeft slechts indirect, via een lichtkoker, daglicht. Het huidige zijraam is door de eigenaar van café restaurant Hemels aangebracht.
De inrichting met imitatie eiken geschilderde banken en Thonet-stoelen dateert uit het begin van de 20e eeuw. Gebleken is dat de oudere kerkenraadsbanken voorheen een grijs-groene kleur hadden.
De houten vloer werd in 2001 aangebracht ter vervanging van een vorige vloer van onbewerkte planken.
Het orgel dat alle aandacht naar zich toetrekt in deze kleine ruimte is een geschenk uit het legaat Van Hamel en werd door J.H.Bätz in 1766 gebouwd. Nadere gegevens over dit bijzondere instrument, het oudste orgel van Amersfoort, vindt u op de pagina Orgel.
Onder de houten kerkvloer zijn nog enkele zerken bewaard uit de periode dat in deze kerk mocht worden begraven. Het was een van de privileges die de stadsoverheid aan de “gemeente, toegedaan de Augsburgse confessie” had verleend.
De koperen kroon is een geschenk ter gelegenheid van het 250-jarig gebruik van de kerk (1936) . In 1821 waren de oorspronkelijke 16e eeuwse kaarsenkronen helaas verkocht! Ook van de gasarmaturen van de verlichting langs de wanden rondom de eeuwwisseling (1900) is niets meer terug te vinden.
Uit omstreeks 1852 dateren de zwarte met goud beschilderde naamborden van predikanten en kerkenraadsleden.
In de consitoriekamer hangen nog twee schilderijen van Maarten Luther en ds Otto en een schilderij, dat het interieur weergeeft met het doophek.
Restauratie psalmbord
In het voorjaar 2013 werd in een kast op de kerkzolder een mooi oud psalmbord gevonden. Helaas verkeerde vooral de zwaan in slechte staat. Daarop heeft houtbewerker Silvester Koelewijn uit Bunschoten een nieuwe zwaan gesneden ter vervanging van de door houtworm ‘onthoofde’ oude zwaan. Het bord hangt nu weer te prijken.
Omdat in vieringen gebruik wordt gemaakt van een papieren ‘orde van dienst’ en het psalmbord dus niet functioneel is staan er twee liederen op aangegeven die mogen gelden als identiteitsbepalend. Het is lied 655 uit het Liedboek: “Zing voor de Heer een nieuw gezang” en de geloofsbelijdenis van Luther ‘Wir glauben all’ an einen Gott’ (lied 341 uit het Liedboek).
 |
 |
 |
Meer lezen?
Een uitgebreid overzicht van de geschiedenis van de Lutherse gemeente in Amersfoort e.o. vindt u in het Jaarboek Flehite 2012, van de hand van Gerard Raven.
Hier kunt u klikken voor een artikel uit het Jaarboek Flehite 2020 over het leesgezelschap van ds. Otto in de Lutherse kerk van Amersfoort.
